[1] جاهای تاریخی استان کرمان:
در نوشته‌های تاریخی و جغرافیایی، این منطقه «کرمان»، «کارمانیا»، «ژرمانیا»، «کرمانیا»، «کریمان»، «کارمانی» و «کرمانی» آورده شده است. اگر «کارمان» را دو واژه بپنداریم. «کار» به معنی جنگ و «مان» به مفهوم جای است که در مجموع معنی «جایگاه دلاوری و نبرد» را می‌رساند. برخی از جغرافیدانان نام قدیم این شهر را «گواشیر»(بردشیر) خوانده‌اند.
گفته می‌شود «گواشیر» همان «کوره اردشیر» یا «شهر اردشیر» بوده است که آرام‌آرام «گواشیر» شده است. برپایه‌ی منابع تاریخی اعراب و یهودی‌ها، کرمان منسوب به «کرمان بن ارفحشد بن سام بن نوح» است و نام آن در سنگ‌نبشته‌ی بیستون به‌گونه‌ی «یوتیه» آمده است. در روزگار ساسانی فرمانروایی کرمان عنوان «شاه» را داشت. چنانکه بهرام چهارم که از سال ۳۸۸ تا ۳۸۹ میلادی فرمانروایی می‌کرد به مناسبت اینکه در زمان پدرش والی کرمان بود به «کرمان شاه» یا «شاه کرمان» نامور شد. یزدگرد سوم در سال ۲۹ هجری قمری در برابر یورش تازیان به کرمان گریخت و مردم شهر هم به پیشواز او رفتند. در هنگام فرمانروایی عثمان، کرمان به‌دست تازیان افتاد و از اهالی جزیه گرفته شد.
در روزگار امویان، در کرمان شورش‌های بسیاری رخ داد. در روزگار خلافت عمرابن العزیز سال ۹۹ تا۱۰۱ هجری قمری، فردی به‌نام «غُسان» به فرمانروایی کرمان رسید. او شهر کرمان را آباد کرد، ولی شوربختانه بسیاری از آتشکده‌های زرتشتیان را که به آنها «مجوسیه» می‌گفتند، ویران کرد. در روزگار خلافت بنی‌عباس، کرمان در معرض حمله اقوامی‌از خلیج فارس قرار داشت. در روزگار سلجوقیان خاندانی از آنها به‌نام سلاجقه‌ی کرمان در آن شهر به فرمانروایی رسیدند.
با توجه به این پیشینه‌ی تاریخی شهر کرمان، به جاهای تاریخی این شهر پرداخته می‌شود:
گنبد جبلیه: سازه‌ی تاریخی است که به شکل گبند منفردی بر روی یک ساختمان پنج ضعلی در دامنه شیوشگان(سید حسین کنونی) و به گمان بسیاری در روزگار ساسانیان ساخته شده است. این ساختمان آتشکده‌ای بوده و در درون آن آرامگاهی دیده می‌شود. گمان می‌رود «ابوعلی محمد بن الیاس» که در سده‌ی چهارم هجری قمری می‌زیسته در بازسازی آن نقش بنیادینی داشته است.
[2]آتشکده قدیمی: واقع در «محله شهر» یا «عیش‌آباد» است.
آتشکده جدید: نزدیک مدرسه ایرانشهر و در خیابان زریسف است.
تخت الاه قلی بک: در بخش پایینی کوه‌های یخچال و در نزدیکی ملک زریسف است.
باب کمال: نزدیک کوه است. دو ساختمان در آنجا دیده می‌شود که شامل اتاقک و صُفه‌ای(سکو) است. یک درخت بسیار باستانی و چند درخت سنجد در پیرامون آن قرار دارند.
آرامگاه زرتشتیان(سروشیان): در نزدیکی باب کمال است. پیش از این کرمان دَخمِه داشته است.
کوه بریده: یک کوه بزرگ است که در کنار آن کوه کوچک‌تری دیده می‌شود. بین دو کوه راهروی کوچکی است که یک نفر می‌تواند از آنجا رفت و آمد کند.
قدمگاه: یک زیارتگاه است که در پشت مسجد جامع(مسجد جمعه) است و دارای دو تاق قوسی شکل می‌باشد که در آنجا مردم شمع روشن می‌کنند. قدمگاه در نزدیکی بازار کرمان قرار دارد.
باغچه بوداق آباد: جایگاه برگزاری جشن سده و سوزاندن هیزم‌های آتش جشن سده است. همچنین در این جا تالاری قرار دارد که آیین‌های زرتشتیان کرمان در آنجا برگزار می‌شود.
[3] مسجد ملک: از ساختمان‌هایی است که به‌دست «توران» شاه سلجوقی پسر ملک «قاورد» در سده‌ی ششم هجری قمری ساخته شده است. برخی‌ها به نادرستی آن‌را به روزگار قاوردشاه منسوب داشته‌اند. این مسجد در محله شاه‌عادل قرار دارد. این مسجد پیش از این آتشکده بوده است.
[4] مسجد جامع مظفری یا کبیر: از بناهای امیر محمد مظفر(سده‌ی ۸ هجری قمری) است که کاشیکاری‌های آن از جهت هنری از بدیع‌ترین نوع کاشیکاری ایران به‌شمار می‌آید. این مسجد در روزگار آل مظفر ساخته شد.
مشتاقیه: از بناهای روزگار قاجاریه، آرامگاه مشتاق علی شاه صوفی است که در سال ۱۱۵۴ هجری خورشیدی کشته شد.
قپه سبز یا گنبد سبز: آرامگاه خاندان قاختائیان است که از فرمانروایان سده‌ی هفتم هجری قمری در کرمان بوده‌اند و گمان می‌رود که در اثر زمین لرزه شدیدی که در سال ۱۲۷۶ هجری خورشیدی رخ داد، ویران شد.
موزه زرتشتیان کرمان: در مدرسه ایرانشهر تالار ارباب جهانگیر فروهر قرار دارد که آقای پرویز فروهر در سال ۱۳۸۳ هجری خورشیدی در بخشی از آن، موزه زرتشتیان کرمان را ایجاد کرد. در این موزه آثار و لباس‌های قدیمی‌زرتشتیان، سنگ نوشته‌ها و بافتنی‌های قدیمی‌به نمایش در آمده است.
[5] مدرسه ابراهیم خان ظهیر الدوله: از بناهای روزگار قاجاریه است که هنوز دایر و مدرسه علوم دینی است. حمام و کاروانسرای ابراهیم خان نیز در کنار آن قرار دارد.
[6] قلعه دختر یا قلعه گواشیر: یک کوه در بخش خاوری شرقی و در نزدیکی خیابان زریسف است. این کوه چند غار دارد و در جلوی یکی از این غارها خشت‌های بزرگی به اندازه ۷۰ ×۷۰ سانتیمتر کار گذاشته شده است. گمان می‌رود که این قلعه پیش از تاریخ ساخته شده بود و در روزگار ساسانیان جایگاه دیده‌بانی و نگاهبانی از شهر کرمان بوده است. زمان ساخت این سازه به درستی روشن نیست. از دید دکتر باستانی پاریزی این دژ از نیایشگاه‌های آناهیدی یا ناهیدی است. چون مشابه این ساختمان‌ها که به‌نام‌های پل دختر، کتل دختر و قلعه دختر نامیده می‌شوند در خراسان، باکو و فارس هم وجود دارند.
سر آسیاب: در دو یا سه فرسخی شهر کرمان منطقه سرآسیاب قرار دارد که در آنجا یک چنار بسیار کهن قرار دارد. در تنه این درخت شکاف‌هایی وجود دارد که مردم در آنها مغازه‌هایی را ایجاد کرده‌اند.
قلعه اردشیر: اردشیر بابکان در سال‌های آغازین تشکیل شاهنشاهی ساسانی، و پس از فروکش‌کردن شورش شهرهای دارابگرد و نی‌ریز در استان فارس، برای بازپس‌گیری کرمان به‌راه افتاد. چون در آنجا فرمانروایی به‌نام بلاش که از خاندان اشکانی بود، دم از استقلال می‌زد. اردشیر بابکان با او جنگید و او را اسیر و پسر خود را فرمانروای کرمان کرد. اردشیر دژی را در نزدیکی شهر ساخت. او همچنین شهر نرماشیر را در بخش خاوری بم ساخت.
[7] گنج‌علی‌خان: گنج‌علی خان فرمانروای کرمان در روزگار صفویه بود که در سال‌های ۹۷۵ تا ۱۰۰۴ هجری خورشیدی زندگی می‌کرد. او یک میدان بزرگ، بازار اصلی شهر کرمان، حمام، آب انبار، مسجد و یک کاروانسرا را در شهر کرمان ساخت. میدان گنج‌علی خان در نزدیکی بازار قرار دارد. کاروانسرای گنج‌علی‌خان در اصل برای مدرسه ساخته شده بود، ولی هم‌اکنون در چهار سوی این کاروانسرا مغازه‌هایی قرار دارد. در میان محوطه این کاروانسرا جایگاه تخلیه‌بار، فضا سبز و یک حوض کوچک قرار دارد.
بازار وکیل یا بازار کرمان: در زمان زندیه شخصی به‌نام وکیل الدوله این بازار را ساخت. این بازار شامل راسته بازار، بازار طلا و نقره فروش‌ها، در دو سوی بازار مسگرها و شماری کاروانسرا است. این بازار از میدان باغ آغاز می‌شود و تا میدان مشتاقیه ادامه دارد.
[8] این بازار شامل تیمچه حاج علی‌نقی، کاروانسرا سردار(این کاروانسرا دو طبقه بود که در طبقه پایین مغازه‌ها قرار دارند و در طبقه بالا هم بالا خانه است)، کاروانسرا حاج آقاعلی(به لهجه کرمانی اجاق‌علی)، تیمچه حاجب‌الدوله، کاروانسرا چهار سوق، کاروانسراهای هندوها و گنج‌علی خان است. میدان بارفروش‌ها در بخش آغازین بازار کرمان بود و کاروانسرای هندوها مغازه عمده‌فروشی بود(فرق تیمچه و کاروانسرا در این است که تیمچه مساحت زمینش کمتر از کاروانسرا است).
از دیگر جاهای تاریخی کرمان می‌توان به خواجه خضر، کوه تندرستان و مزار جیحون شاعر یزدی اشاره کرد.
سرچشمه‌ها:
۱- تاریخ کرمان جلد۱و۲ نوشته: احمد علی خان وزیری تصحیح: دکتر محمد ابرهیم باستانی پاریزی
۲- تاریخ زرتشتیات کرمان نگارش: جمشید سروشیان با مقدمه استاد دکتر باستانی پاریزی
۳- راهنمانی جامع ایران گردی
۴- آگاهی‌های شخصی و خانوادگی
