مژگان مژگانی: «شهر سوخته» با پیشینه‌ای نزدیک به ۵۰۰۰ سال از نخستین شهرهای آغاز شهرنشینی به شمار می‌رود، که در ۳۲۰۰ سال پیش از زایش مسیح بنا شده است. این شهر به گستردگی ۱۵۰ هکتار در ۵۵ کیلومتری جنوب زابل است.

با بررسی دست ‌ساخته‌های یافت ‌شده دراین شهر، ساکنان آن را می‌توان مردمانی باهوش دانست، که در میان آنها کشاورز، چوپان، بافنده، سنگ‌‌تراش، جواهرساز و سازنده دیگر هنرهای دستی وجود داشته است. تاکنون هیچ ابزار جنگی دراین شهر به ‌دست نیامده که خود می‌تواند دلیلی بر طبیعت صلح‌جو ساکنان آن باشد.

نخستین کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته به ‌وسیله ایتالیایی‌ها انجام گرفت، که پس از آن توسط گروه‌های ایرانی دنبال شد. تاکنون این منطقه شاهد بیش از ۸ دوره خاک برداری بوده است. درطی این اکتشافات، دیرینه‌ترین تخته نرد جهان و نخستین شکل پویانمایی(:متحرک سازی) که نشان ‌دهنده‌ی حرکت یک بز به سوی یک درخت است، به‌دست آمده است. همچنین کاوش‌ها از وجود کارهای جواهرنشان و مینا‌کاری شده و کاربرد دانش‌های ریاضی خبر می‌دهد.

اما شگفت انگیزترین یافته‌ی این شهر، پیدایی نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز در ایران باستان است. جمجمه‌ای از دختر ۱۲ یا ۱۳ ساله که در ۴۸۰۰ سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری «هیدروسفالی» (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند. این یافته متعلق به گوری دسته‌جمعی دراین شهر است.

همچنین برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد. پژوهش‌های نخستین نشان دادند که چشم چپ زن تنومند مدفون در آرامگاه شماره‌ی ۶۷۰۵ مصنوعی بوده است. همین پژوهش‌ها نشان می‌دهند که زیر تاق ابروی زن آثار آبسه دیده می‌شود.

باستان شناسان بر این باورند که گورها بزرگ‌ترین پایگاه اطلاعاتی برای پی‌بردن به روش زندگی پیشینیان، آیین‌ها و باورها و پیشینه‌هایشان می‌باشند. کاوش‌های باستان‌شناسی گواه آن است که مردم شهر سوخته مردگان خود را با کفن، دفن می‌کرده‌اند، همچنین گذاشتن اجسام گوناگون و مواد خوراکی همراه مردگان، نشانگر باورشان به زندگی پس ازمرگ است، همچون قوم‌های هندی که بوته‌ی سیر را برای راندن روح‌های پلید و اهریمن درخانه آویزان می کردند، گمان می‌رود که مردم شهر سوخته نیز بر پایه‌ی چنین باوری در گورها سیر می‌گذاشتند.

شهر سوخته یکی از نادرترین شهرهای باستانی است که درآن زنان کارهای مالی خانواده‌شان را بر دوش داشتند. از یافته‌های جالب می‌توان مهرها و رسید‌های در پیوند با انبار غله از گور زنان نام برد، که نشان‌دهنده‌ی جایگاه و توانایی بازرگانی و اجتماعی زنان شهر سوخته است. در کنار این توانایی‌ها آسیب‌های ستون فقرات ناشی از کارهای سنگین را نمی‌توان در میان زنان این شهر نادیده گرفت.

بر پایه‌ی پیش‌بینی پژوهشگران، کارشناسایی و مستند‌سازی کامل دست‌سازهای شهر سوخته به زمانی ۴۰۰ ساله نیاز دارد. شهر سوخته با دوره زندگی یک هزارساله، در ۲۱۰۰ -۲۰۰۰ پیش از زایش مسیح برای همیشه در زیر تابش خورشید سوزان سیستان خاموش شد. اگر چه دلیل نابودی شهر سوخته را آتش سوزی می‌دانند اما شاید دلیل بنیادین دیگر، دگرگونی رود هیرمند وخشکسالی بوده است. همان چیزی که اینک پس از گذشت چند هزار سال همچنان در کمین زندگی شهر زابل است.

یاری‌نامه:

۱- تارنمای chn.ir

۲- تارنمای Payvand.com

۳- گاهنامه‌ی پارسیان – سال پنجم- شماره‌ی ۱۲، بهار ۸۵