[1]
تا حدود شصت سال پیش، زرتشتیان ایران در شهرهای کرمان٬ یزد٬ تهران و دیگر شهرهای زرتشتی نشین برای دفن درگذشتگان خود از دخمه یا برج خاموشان بهره می بردند. تعدادی از این دخمه ها قدیمی و کهنه بوده و برخی دیگر توسط روانشاد فرزانه “مانکجی لیمجی هاتریا [2]” که حدود سال ۱۲۳۳ خورشیدی از سوی پارسیان بمبئی برای بهبود وضع اجتماعی و دینی زرتشتیان به ایران آمده بود، ساخته شد که مدتی هم این دخمه ها مورد استفاده قرار می گرفتند. پس از آن در تهران از میانه دهه ۱۳۱۰ و در کرمان پس از دهه ۱۳۲۰ و در یزد پس از دهه ۱۳۴۰ دخمه ها تبدیل به آرامگاه ها شدند.
دخمه، دیوار دایره ای و ضخیمی به شکل برج است که بر بالای صخره ها و کوه های نه چندان بلند از خشت و گل ساخته شده است و پلکانی زمین هموار را به درب دخمه متصل می کند. دخمه، ۲ طبقه و دارای چندین اتاق می باشد که یکی از این اتاقها ویژه “آتش سوزها” بوده است. فاصله دخمه از اتاق آتش سوزها حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر می باشد؛ وظیفه آتش سوزها که معمولا ۲ نفر بوده اند این بوده است که از روزی که تن درگذشته را به داخل دخمه می سپردند، از سر شب تا بامداد، در آن اتاق که یک پنجره رو به دخمه داشته آتش روشن کنند و این آیین از آنجا سرچشمه می گیرد که بنابر باور زرتشتیان، روان درگذشته تا ۳ شبانه روز در اطراف و بالای تن درگذشته در پرواز است و پس از شب سوم به آسمانه پرواز می کند و در مدت ۳ شب نخست پس از مرگ، روان نباید از تاریکی و تنهایی بهراسد.
[3]
پژوهش ها نشان میدهد که برج های مکعبی شکل به بلندای تقریبی ۱۰ تا ۱۲ متر در نقش رستم شیراز روبروی آرامگاه شاهان هخامنشی به نام کعبه زرتشت و دیگری که در پاسارگاد روبروی آرامگاه کوروش می باشد برای انجام آئین آتش افروزی بوده که برخی از پژوهشگران خارجی آنها را محل نگهداری آتش مقدس به وسیله مغان تصور کرده اند در حالی که این ساختمان ها بایستی جایگاه آتش افروزی سه شب اول مرگ و برای برگزاری مراسم پس از خاکسپاری درگذشتگان شاهان هخامنشی بوده باشد.
شاید پرسش شود که چرا یکی از این ساختمانهای محل آتش افروزی سه شب اول مرگ، روبروی آرامگاه های تخت جمشید ساخته نشده که برای این منظور استفاده شود؟
پاسخ این است که ساختمانهایی که برای این کار ساخته شده اند دارای یک نقشه و اشل و مصالح مصرفی مشخص و معین نبوده که در همه آرامگاه های خاص و عام یکنواخت ساخته شوند. در هر جایی، آرامگاه بنابه چگونگی اوضاع محل و وضعیت مردم آن منطقه و امکانات ساختمانی موجود ساخته شده است و شاید کافی بود که برای یک آرامگاه بزرگ تنها از یک اتاق ۲ در ۳ خشت و گلی استفاده شود.
سطح دایره ای داخل دخمه به چهار بخش تقسیم بندی شده است: بخش ویژه مردها٬ زن ها٬ کودکان و در پایان، بخش چهارم که در مرکز دایره قرار داشته و به “چاه استودان” نامدار است. استودان٬ چاهی است که در مرکز دخمه کنده شده که پس از پاک شدن استخوانهای تن درگذشته از گوشت٬ پوست و غیره (به وسیله مرغان لاشخور)٬ استخوانها را در آن چاه می ریخته اند.
“رومن گیرشمن [4]” در کتاب ایران از آغاز تا اسلام به این نکته اشاره می کند که پیشینیان نمی بایست مرده را به خاک بسپارند یا بسوزانند و یا در آب غرق کنند زیرا بیم داشتند که بدین وسیله سه آخشیج مقدس: زمین٬ آتش و آب را آلوده سازند؛ پس می توان عنوان کرد که عرضه تن مردگان به پرندگان در دخمه از زمانهای خیلی دور شاید از زمان مادها در سرزمین ایران رایج شده است و هدف پاکیزه ماندن خاک٬ آتش و آب بوده است.
سرچشمه: کتاب روش تدفین در ایران باستان٬ نوشته فریدون شیرمرد فرهمند، ۱۳۷۷
