شاداب و شهزاد فرامرزی: دیوار بزرگ گرگان که با نام‌های سد پیروز، سد انوشیروان، سد اسکندر، مارسرخ و قزل آلان نیز شناخته می‌شود، از نظر موقعیت جغرافیایی از خط ساحلی دریای مازندران (در زمان ساخت دیوار) آغاز شده و تا کوه‌های البرز در شرق (پارک ملی گلستان) ادامه دارد. این دیوار دارای ۱۹۵ کیلومتر درازا با یک وقفه تقریبا ۳ کیلومتری است. این وقفه به دلیل وجود کوه‌های «پیش‌کمر» و صخره‌های تند و تیز در سمت جنوب است که ایجاد دیوار، در این محدوده را غیرضروری می ساخته است. این دیوار بزرگ که در نوع خود کم‌نظیر است با گذشت زمان زیاد هنوز ناشناخته باقی‌مانده و اطلاعات درباره‌ی آن محدود می‌باشد.

دیوار بزرگ گرگان با ۲۰۰ کیلومتر درازا، دراز‌ترین اثر معماری ایران باستان، دومین دیوار تاریخی قاره‌ی آسیا و سومین درجهان (پس از «دیوار چین» به درازای شش هزار کیلومتر و «سمیز آلمان» به درازای ۵۴۸ کیلومتر) است که، در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار دارد.

این دیوار از شرق دریای خزر در «خواجه نفس» آغاز و از شمال «آق‌قلعه» و «گُمیشان» گذشته پس از پیمودن شمال گنبد به سوی شمال باختر رفته و در کوه‌های «پیش‌کمر» محو می‌شود.

به گفته کارشناسان دلیل ساخت این دیوار، یورش قوم‌های مهاجری به نام «هپتالی‌ها» بود. این قوم مهاجم، به دلیل طبیعت زندگی‌شان که پیرو قانون‌های ایلی بود به دنبال چراگاه‌های بهتر، مرزهای شمالی ایران را مورد تهاجم قرار می‌دادند. از این‌رو «پیروز» پادشاه ساسانی برای جلوگیری از هجوم هپتالی‌ها به کشور دستور داد تا درازترین دیوار دفاعی کشور در مرز شمال شرقی ایران، شبیه به دیوار چین برای مقابله با ورود این قوم مهاجر ساخته شود. همان قومی که چینی‌ها نیز برای جلوگیری از یورش آن‌ها دیوار چین را ساختند.

نخستین پژوهش‌های باستان‌شناسی این دیوار به‌وسیله‌ی «ژاک دِمُرگان» فرانسوی در سال ۱۲۸۵ خورشیدی انجام شد که بخشی از مسیر دیوار را از روی نقشه کشید. پس از او باستان‌شناس فرانسوی «آرن» در سال ۱۳۱۲ خورشیدی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی، شناسایی کرد. در سال ۱۳۱۶ خورشیدی «اریک اِشمیت» آمریکایی با پرواز بر فراز منطقه، خط قرمز رنگی را بر روی زمین دید که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه‌‌های «پیش‌کمر» در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره شگفت‌آور این پرواز را بار دیگر انجام داد و با آماده کردن عکس‌های هوایی گام ارزشمندی در شناسایی دیوار برداشت. پس از او دکتر «محمدیوسف کیانی» در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، با پرواز دوباره بر روی دیوار، توانست عکس‌های درخوری از دیوار بردارد و طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته شناسایی کرد.

در سال ۱۳۷۸ خورشیدی، با آغاز ساخت «سد گلستان» بخشی از مسیر دیوار، در محدوده‌ی کانال آبیاری و زهکشی سد قرارگرفت و بنابر ضرورت نگهداری دیوار، آب سد به‌وسیله‌ی دو کانال از زیر دیوار هدایت شد.

پس از آن در سال خورشیدی ۱۳۸۱، دیوار در شش فصل کاوش شد، که آگاهی‌های فراوانی از آن به‌دست آمد. به گونه‌ای که هم اکنون باستان‌شناسان دارازای دیوار را ۲۰۰ کیلومتر می‌دانند. از آنجایی که در برخی از نوشته‌های این دیوار تا «مرو» ادامه داشته، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند، دارازای دیوار بیشتر از ۲۰۰ کیلومتر باشد که در کاوش‌های آینده به جواب آن خواهند رسید. بر پایه‌ی آخرین نمونه‌های آزمایش شده در آزمایشگاه‌های معتبر، ساخت این دیوار به روزگار ساسانی می‌رسد.

دیوار گرگان در مناطق کوهستانی ۲ متر و در دشت ۱۰ متر پهنا(:عرض) داشته و آجرهای بزرگ آن ابعاد ۴۱ در ۴۱ سانتیمتر و قطر ۱۰ سانتیمتر، در ده‌ها کوره آجرپزی پخت می‌شده است. بسته به خاک منطقه‌ای که آجر پخته می‌شد رنگ آن از نخودی تا قرمز گوناگون است. خندقی ۳۰ متری هم در جلوی دیوار کنده شده که آب از راه آن به دشت‌ها و کوه‌های مسیر می‌رسید. از ارتفاعات «پیش‌کمر» تا روستای «زاو» در پارک ملی گلستان که ۳۵ کیلومتر است بخش‌هایی از دیوار سالم‌تر برجای‌مانده و با حفاری در چندین نقطه خوشبختانه بقایایی دیوار از زیر خاک بیرون آمده است.

در کاوش‌هایی که تاکنون انجام شده‌است، دوهزار مترمربع از دیوار حفاری شده‌است که درپی‌آن یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان که فضا وابسته به دیوار بوده پیدا شده‌است. همچنین دو قلعه، از حدود ۳۸ دژ تخمین زده در طول دیوار کاوش شده که به نظر جای زندگی سربازان بوده است. قلعه‌ها از اندازه‌های ۱۲۰ در ۱۲۰ متر تا بزرگترین آن به ۲۴۰ در ۳۰۰ متر می‌رسید.

در فصل آینده‌ی کاوش، باستان شناسان می‌خواهند باستان‌شناسی زیر آب دریای را با کمک غواصان انجام دهند تا آثار معماری احتمالی مدفون شده دیوار گرگان را، در زیر آب به‌دست آورند. گفتنی است دیوار «تمیشه»(تمیشه: ۱۳ کیلومتری شهر کردکوی و در حدود ده کیلومتری جنوب خلیج گرگان) دیوار دیگری در جنوب دیوار بزرگ گرگان است که، بخش شمالی آن در خلیج گرگان وجود دارد و احتمال اینکه دیوار بزرگ گرگان و تمیشه زمانی یک دیوار بوده است، می‌رود.

یاری‌نامه:

۱- عقیلی، نغمه، روزنامه ایران،۲۴/۹/۱۳۸۵

۲-ارشادی، آرمان، تارنمایgorganwall.wordpress.com